بازی تخته نرد در گذر تاريخ


پانته‌آ

با چنين تخته و اين مهره و اين كهنه حريف
چشم بردن بودت، عقل تو بی‌بنياد است
بخت در آمد كار است، نه دانستن كار
طاس اگر نيک نشيند همه كس نراد است

در جزوهء كوچكی به زبان پهلوی یكی از داستانهای مربوط به پیدایش تخته نرد را می‌توان خواند:

در زمان پادشاهی انوشیروان خسرو پسر قباد، پادشاه هند «دیورسام بزرگ» برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس به دربار ایران فرستاد و «تخت ریتوس» دانا را نیز گماردهء انجام این کار ساخت. او در نامه‌ای به پادشاه ایران نوشت: «از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوهء آنچه را که به نزد شما فرستاده‌ایم (شطرنج) بازگویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید». شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر كه جوانترین وزیر انوشیروان بود به پا خاست و گفت: «این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند كه دو طرف با مهره های خود با هم می‌جنگند و هر كدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود.» و رازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن «تخت ریتوس» با بزرگمهر به بازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیلهء بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید.» دیورسام چهل روز زمان خواست، اما هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند «وین اردشیر» را چاره گشایی کنند و به این ترتیب شاه هندوستان پذیرفت كه باجگزار ایران باشد. اين بازی نو تخته نرد بود.

اين داستان در عين اينکه مقابلهء تفکر ايرانی با تفکر بيگانه را نشان می‌دهد، يعنی دخالت تقدير و سرنوشت (نرد) و يا احاطهء کامل تدبير و عقل انسان بر زندگی (شطرنج)، احتمالاً حقيقت ندارد و تخته نرد به يک باره و توسط يک نفر اختراع نشده است. اما در اينکه تخته نرد يکی از قديميترين بازيهای جهان است، شکی نيست.

تا چندی پيش تصور می‌شد که خاستگاه تخته نرد در حدود پنج هزار سال پيش در بين‌النهرين بوده است. در دههء بيستم ميلادی باستان‌شناس انگليسی سر لئونارد وولی (Sir Leonard Woolley) در خرابه‌های آرامگاه سلطنتی اور (عراق کنونی) يک بازی تخته نرد يافت که با بازيهای کنونی تفاوت چندانی ندارد. چند سال بعد در مقبرهء توت‌انخ‌آمون در دلتای نيل تخته نردهای ديگری کشف شدند که قدمت آنها به ۱۵۰۰ سال قبل از تولد مسيح می‌رسد. بسياری از نقاشيهای ديواری مقبره حکايت از محبوبيت اين بازی دارند که هم بين توانگران و هم بين مردم عادی رواج داشته است.

اما اکنون کهنترين تخته نرد جهان در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره يافت شده که بسيار قديميتر از تخته نرد گورستان سلطنتى اور در بين النهرين می‌باشد. اين كشف بزرگ، باستان شناسان را به اين نتيجه رسانده كه بازى تخته نرد از شهر سوخته به تمدن بين النهرين رفته است. «منصور سجادى» باستان شناس و سرپرست هيات كاوش در شهر سوخته می‌گويد: «اين تخته از چوب آبنوس و به شكل مستطيل است. روى اين تختهء بازى نقش يك مار حكاكى شده كه اين مار با پيچش به دور خود، ۲۰ حلقه ايجاد كرده است. اين ۲۰ دايره در واقع ۲۰ خانهء بازى هستند. نقش مار روى تخته به گونه‌اى است كه در نهايت دم مار در دهان او جاى گرفته است.» به گفتهء سجادى ۶۰ مهرهء يافت شده در يك ظرف سفالى در كنار تخته قرار داشته اند. جنس اين سنگ ها از جنس سنگهاى رايج در شهر سوخته از جمله لاجورد، عقيق و فيروزه است. (منبع: شرق)

منبع عکس: همشهری جوان

چندی پيش در جيرفت نيز پنج تختهء بازی با قدمت حدوداً پنج هزار سال يافت شد که به گفتهء دكتر «يوسف مجيدزاده»، سرپرست گروه باستان شناسی جيرفت و حوزهء هليل‌رود، اين تخته‌ها مانند بازی تخته نرد به نظر می‌رسند.

تخته نرد در جنوب اروپا به تدريج گسترش پيدا کرد. افلاطون، هومر و مشاهير يونانی ديگر آن را در نوشته‌های خود توصيف کرده‌اند. به جفت شش «آفروديت» می‌گفتند و رقمهای پايين‌تر تاس را «سگ» می‌ناميده‌اند. در بين روميان قديم بازی بيش از پيش محبوبيت و گسترش يافت. آنها با سه تاس بازی می‌کردند و سه نام مختلف برای تخته نرد داشتند: Alea (ريختن تاس)، Tabulae (تخته، ميز) يا Ludus duodecim scriptorum (بازی دوازده‌خطی). در پمپئی يک نقاشی ديواری عظيم کشف شد که صحنهء اول آن دو رومی را هنگام بازی نشان می‌داد. در صحنهء دوم صاحب مسافرخانه دو بازيگر را با خشم بيرون می‌اندازد.

با اين حال تخته نرد ديرتر، يعنی بعد از جنگهای صليبی در بقيهء اروپا رواج پيدا کرد. به آن نرد، Tric Trac ،Puff، Tables يا Plakoto می‌گفتند و با دو تاس بازی می‌کردند. Tabula، نوع رومی بازی، در تمام اروپا گسترش يافت. در ابتدا بازی اشرافيان بود، اما به تدريج بين مردم عادی نيز محبوب شد. کليسا قرنها سعی کرد که جلوی اين نوع قمار را بگيرد و موفق نشد.

اما تخته نرد در هيچ نقطهء جهان غرب مانند انگلستان رواج و محبوبيت نداشته است. طبق گزارشهای شفاهی ريچارد شيردل به خاطر علاقهء سربازانش به اين بازی مرتب دچار دردسر می‌شده است، به همين دليل دستور داده بود که هيچ فردی با درجهء پايينتر از شواليه اجازهء بازی به شرط برد و باخت پول ندارد.

اولين مسابقهء بين‌المللی تخته نرد به همت شاهزاده Alexis Obolensky در سال ۱۹۶۴ در جزاير باهاما انجام شد و از آن زمان به بعد سالانه تکرار می‌گشت. در دههء ۷۰ اولين کتابهای قوانين بازی نوشته شدند و باعث گسترش بيش از پيش تخته نرد گشتند. شخصيتهای مشهوری مانند کريستينا اوناسيس (Christina Onassis) دختر ميلياردر معروف يونانی آريستوتلس اوناسيس، گونتر ساکس (Gunther Sachs) وارث کارخانهء اوپل و شوهر سابق بريژيت باردو، يو هفنر (Hugh Hefner) ناشر مجلهء پلی‌بوی و غيره به رواج بيشتر اين بازی در جهان غرب دامن زدند.

در ايران اين بازی با وجود مخالفتهای متعصبان مذهبی که با هرگونه تفريح و شادی و هيجان بی‌آزار دشمن هستند کماکان محبوبيت خود را حفظ کرده است. از محمد پيامبر مسلمانان نقل شده که «هر كس نرد بازى كند مثل اين است كه دستش را در گوشت و خون خوک رنگ كرده است» و «هر كس نرد بازى كند به راستى كه از خدا و رسولش نافرمانى كرده است». طبق اين گفته و حديثهای ديگر در اسلام بازی با نرد ولو بدون برد و باخت حرام شناخته شده است. با اين حال پير و جوان بدون توجه به اينگونه فرمانها و فتواها اين بازی زيبا و مهيج را تا امروز زنده نگه داشته‌اند.

تخته نرد از يک تختهء دو قسمتی و دو تاس تشکيل گشته که در هر طرف تاسها، اعداد يک تا شش با ستاره‏ها يا خالهايى ريز نشان داده شده است.

باختم با پاكبازان، عالم خاكى به خاک
وز پى آن عالم اينک در قمارى ديگرم
بردم از نراد گيتى يک دو داو اندر سه زخم
گرچه از چار آخشيج و پنج حس در شش ‏درم

توجه کنيد به ظرافت خاقانى که چگونه اعداد يک تا شش را در يک بيت جا داده است. واژهء «داو» در مصرع سوم يکی از اصطلاحات رايج تخته نرد است، يعنى اينكه يكى از دو حريف ادعا كند كه بازى را خواهد برد و از ديگری بخواهد كه تسليم شود. «آخشيج» به معنای عنصر می‌باشد، چار آخشيج يعنی عناصر چهارگانه.

ستاره‏ها يا خالهاى روى تاس (کعبه) نشانهء ستاره‏هاى آسمان هستند كه گردش و وضعيت آنها سرنوشت انسانها را رقم می‌زنند و کاسهء کوچک چرمينی که در آن تاسها می‌غلتند و واژگونه روی تخته گذاشته می‌شود حکم ظرف آسمان را دارد که روی زمين (تخته) قرار گرفته است.

اگر عدد يک طرف تاس را با عدد طرف مقابل آن جمع كنيم عدد ۷ را به دست می‌آوريم كه نشانهء هفت روز هفته است. تختهء اين بازى دو خانهء دوازده‌گانه دارد، به نيت ۲۴ ساعت شبانه‏روز. ۳۰ مهره روزهای ماه را نشان می‌دهند، با پانزده مهرهء سفيد به نشانهء پانزده شب مهتابى و پانزده مهره سياه به نشانهء پانزده شب تاريک. تخته نرد به چهار قسمت تقسيم شده است كه نمايانگر چهار فصل سال يا چهار عنصر باد و آب و خاک و آتش است.

يکی از نخستين كتابهاى ايرانى دربارهء بازى تخته نرد «رسالهء قمارخانه» نوشتهء محمد امين ميرزا قاجار پسر فتحعلى شاه می‌باشد. نويسنده در اين كتاب به ۹ بازى رايج و مرسوم عصر خود پرداخته است، از جمله تخته نرد. محمدعلى جمالزاده در مقالهء «بازى نرد قبل از سامانيان» دربارهء گذشتهء تاريخی اين بازی نوشته است. اخيراً نيز کتابی با عنوان تخته نرد تقدير يا تدبير نوشتهء ابوالقاسم تفضلی منتشر گشته که در آن به تاريخچهء تخته نرد و تأثير آن بر ادبيات فارسى پرداخته شده است (آقای ابوالقاسم تفضلی برادر مرحوم محمود تفضلی است که آثار جواهر لعل نهرو را به فارسی برگردانده. جالب اینکه پسرِ آقای محمود تفضلی، دکتر شیوا تفضلی، نفر دوم مسابقات جهانی تخته نرد است و ریاست عالیهء مسابقات تخته نرد اروپای غربی را به عهده دارد! منبع) . كتاب شامل بسياری از حكايات خواندنى و تاريخی، اشعار شاعران قديمى و تعبيرها و اصطلاحات پيرامون تخته نرد می‌باشد.

همچنين می‌توان به كتاب «تخته نرد از ديدگاه تاريخ و ادبيات» نوشتهء عزيز نقدی‌وند اشاره کرد كه توسط انتشارات كليدر به چاپ رسيده است. اين كتاب شامل اولين لغت‌نامهء تخته نرد می‌باشد و در عين حال پژوهشی است در مورد سابقهء تخته نرد. مطالب ديگر از جمله قوانين و حركات مهره‌ها، اصطلاحات رايج در اين بازی، اشعار مربوط، كركری‌خوانی، انواع بازيهای از ياد رفتهء تخته نرد و مقالات تحقيقی جالب هستند.